Kult zmije?

Na nekoliko starijih kamenova nailazimo na tri popunjena kruga, i to: na kamenu iz Marteba, iz crkve Bro i na velikom kamenu iz Sanda. Malo je verovatno da sva tri kruga predstavljaju sunce i uskrsnuće. Na kamenu iz Marteba vidimo zmijolike obrise oko donjeg levog kruga, dok na kamenu iz Sanda vidimo zmije koje okružuju oba donja kruga koji nemaju zrake. Da li ovde nalazimo izvore za Zemlju ispod Sunca, koju opkoljava Midgard-zmija?

Nadalje, na kamenu vidimo kasniju doradu: drvo sa jasno izraženim korenovima stoji u istoj ravni sa zmajem – moguća paralela sa Igdrasilom i Nidhegom. U periodu od VI do VIII veka, motiv kruga zamenile su ilustracije brodova koji plove, ptica i zmija. Sada nailazimo na kamenove koji prikazuju samo zmije. Najpoznatiji od njih je kamen iz Smisa i Nera [När], na kome vidimo ženu sa umetničkom frizurom u sedu koja drži po zmiju u obe ruke. Iznad nje se nalazi tzv. triskele sa tri zmije.

Na slici: oslikan kamen sa motivom zmije iz Smisa, parohija Ner. Fotograf: Rejmond Hejdstrem.

Na kamenu iz Sandegorda [Sandegård] u Sandi vidimo zmijoliko stvorenje sa po jednom zmijom levo i desno od njega. Nema nikakve sumnje u to da su zmije bile od izuzetne važnosti u preistorijskom periodu Gotlanda. Pored Midgard-zmije [Midgårdsormen], Ede takođe pominju zmije Goin, Moin, Grobak [Gråbak] i Grafvelund [Grafvöllund], koje prave društvo Nidhegu u Niflhejmu ispod Igdrasila: „Više zmija obitava ispod Igdrasila nego što blesav majmun veruje”.

Na slici: kamen iz Sandegorda. Fotograf: Rejmond Hejdstrem.

Oba gorepomenuta kamena datiraju između 500 i 700 godine n.e, gde se već približavamo Vikinškom dobu. Na najmanje dva kamena iz Vikinškog doba nalazimo prikaz i žene sa zmijama i legla zmija. Na kamenu iz Huningea, Klinte, žena-zmija posmatra bitku. Na sledećoj slici, muškarac leži među zmijama – u rupi ili u dvorištu. Žena stoji na ulazu. Na kamenu iz Smisa u Stenširku [Stenkyrka], vidimo ženu sa zmijom u ruci koja šeta ispred reda ratnika. Na oštećenom frizu iznad ove scene naziremo leglo zmija i muškarca u njemu.

Na slici gore: kamen sa motivom zmije iz Huningea, parohija Klinte. Fotograf: Rejmond Hejdstrem.Na slici dole:kamen iz Smisa, Stenširka. Fotograf: Rejmond Hejdstrem.

U mitologiji Gotlanda, zmije su se pominjale stotinama godina! Zmijska legla se pominju i u sagama. U Sagi o Ragnaru Lodbroku (.pdf dokument), i Ragnar i Gunar Jukeson stradaju u zmijskom leglu.

Ukoliko su kamenovi sa prikazom zmije i zmaja rani znaci religije Asa, to bi značilo da je tranzicija od prvobitne simbolike plodnosti i kulta zemljoradnje do kulta Asa bio proces koji je trajao stotinama godina! Kada je Snori opisao religiju Asa Edama početkom XIII veka, on je imao pristup samo finalnoj fazi nordijskog paganizma – pre nego što će ga potisnuti hrišćanstvo. Tome je prethodio dug i spor proces tranzicije.

Kult Asa

Vikinzi su verovali u dve grupe bogova: Ase i Vane. Reč „Æsir” potiče od stare reči za boga. Ede nas obaveštavaju da su većina bogova Asi: Odin, Tor, Tir i ostali – ukupno dvanaest bogova. Oni su predominantno ratnička božanstva kojima su se prinosile krvne žrtve. Kako se navodi u Snorijevoj Edi, u grupu se ubraja i četrnaest boginja (Ásynjur). Termin „Vanr” (čita se „Van”; množina Vanir) je, smatra se, povezan sa Venerom, rimskom boginjom ljubavi i staroindijskom reči „vanah” (želja). Vani predstavljaju posebnu grupu božanstava.

Vani su božanstva vezana za reprodukciju i oni upravljaju vremenskim prilikama, ribarstvom, plovidbom i žetvom. Čini se da su oni nasledili drevna zemljoradnička božanstva i kult majke Zemlje. Najpoznatiji od Vana je Njerd i njegova deca Frej i Freja. U Vane se ubrajaju i božanstva koja su vešta u mađijanju i koja mogu da potpomognu uspeh u bici. Asi i Vani su ratovali međusobno, ali su se naposletku umorili, te sklopili mir.

Odin je najstariji od svih Asa. On vlada svime i, koliko god da su drugi bogovi moćni, svi slušaju Odina kao što deca slušaju očeve. Uistinu, Odin se smatrao za univerzalnog oca (Alfaðir).

Kada je počelo Vikinško doba (oko 750 godine), Skandinavija je bila među poslednjim uporištima paganizma u Evropi, zajedno sa područjima istočno od Elbe koja su naseljavali baltički i slovenski narodi. Hrišćanstvo se polako proširilo sa Bliskog istoka, iz Egipta, Rimskog carstva i Vizantije (u IV veku) ka područjima koja su naseljavali Franci i (kasnije tokom VI veka) dalje ka Engleskoj i Irskoj. Delovi teritorija koje su naseljavali germanski narodi pokršteni su u VII veku, a sredinom VIII veka je osnovano veliko Karolinško Carstvo koje je formiralo kohezivnu hrišćansku teritoriju od Italije na jugu do slovenskih regija na severu.

Pre Asa

Verovanje u Ase je bilo dominantno pre dolaska hrišćanstva u Skandinaviju (XI vek). Mnogi veruju da je religija Vikinga bila jedinstven fenomen u severnoj Evropi. Međutim, kult Asa je bio ratnička vera koja je imala nekoliko ekvivalenata kako u Evropi, tako i u Aziji. Te su religije zamenile mnoga starija, mirnodopska verovanja koja su bila povezana sa zemljoradnjom i plodnošću. U ovim starim oblicima religije, vrhovno božanstvo je neretko bilo žensko – majka Zemlja – a dobra žetva i stočarstvo su bili glavni razlog za idolopoklonstvo.

Na slici: mapa ekspanzije hrišćanstva i islama početkom Vikinškog doba, oko 750. godine n.e. Belo: paganizam; sivo: hrišćanstvo; crno: islam. Mapu priredila Maria Vestholm.

Ženska božanstva su bila dominantna u Evropi i Aziji do oko V milenijuma p.n.e, kada se čini da su promene polako počele da se pomaljaju. Plodna zemlja koju su ljudi obrađivali stradala je u napadima ratobornih nomada iz planinskih regija. Kod ovih plemena, muška božanstva su bila dominantna, a štovala se hrabrost u borbi i junačka pogibija. Mnogo kasnije, neka od božanstava dobila su imena Zevs, Jahve i Odin.

Izvan Skandinavije, germanska plemena su Odina nazivala Vodan (Votan), Langobardi – Godan, a Anglosaksonci – Voden. I Voden i Donar (Tor) pominju se već u VI veku u Evropi. Odin i Zevs imaju mnogo toga zajedničkog, baš kao i njihove supruge Friga i Hera. Postoji još mnogo sličnosti između ostalih Asa i grčkih bogova.

Skandinavski mit o postanku sveta, na primer, ima mnogo sličnosti sa drevnim mitovima Indije i Irana. Kako se navodi u Edi, Imir je stvoren od isparenja Ginungagapa, kome je direktno suprotstavljena vatra Muspelhejma. Krava Audhumbla je stvorena isto tada. U indijskim Vedama, ekvivalent Imira je Jama, koga su Persijanci zvali Jima. U Indiji, krava se i danas smatra za izvor života.

U indijskom epu Mahabharata, nalazimo dvojicu naslednika: slepog Dritaraštra i iskrenog Vihuru. Obojica podsećaju na Odinove sinove: slepog Heda i dobrog Baldra. U skandinavskoj verziji mita, Hed je na prevaru nagovoren da odapne strelu na svog brata, dok se u indijskom ekvivalentu pominje igra na sreću sa tragičnim posledicama. U oba slučaja ishod vodi ka uništenju sveta.

Nakon sumraka bogova (Ragnarök), stvara se novi svet. Identičan cikličan pogled na vreme nalazimo i kod Iranaca i kod Grka i kod Indijaca. Takođe možemo da uočimo i lingvističke sličnosti između starogrčkog, staroindijskog i germanskih jezika. Očigledno je da je kult Asa nasledio svoje osnovne značajke od mnogih religija južne Evrope i Azije. Ne može se sa sigurnošću reći odakle potiče kumulativna vera, ali ono što možemo da tvrdimo je da je ona migrirala u Skandinaviju.

Međutim, Skandinavija je imala svoju veru i pre Asa. Za ono malo što o njoj danas znamo izvori su arheološki nalazi žrtvenih obreda, grobovi i oslikani kamenovi sa Gotlanda. Pisanih izvora nema. Izuzev jednog. Naime, rimski istoričar Tacit u svojim je delima opisao severnogermanska plemena i njihovu religiju, u svom kapitalnom delu Germanija. Tacit pominje dve germanske boginje: Izis i Nertu. Izis je, čini se, inspirisana svojom imenjakinjom iz Egipta. Ona je vodeno božanstvo, kojoj su se hramovi gradili na obalama reka, a simbol joj je bio brod. Smatra se da je ona preteča boginja Frige i Freje. Freja je ćerka boga Njerda i sestra boga Freja, koji ima magičan brod Skidbladni.

Tacit navodi: „Za Nertu, koja je ekvivalent majke Zemlje, veruje se da dolazi među ljude i ima uticaj na njihove živote. Na ostrvu u okeanu se nalazi sveta kočija, na kojoj se nalazi gaj koji je pokriven tkaninom. Vagon vuku krave, a gde god se pojavi, tamo prestaju ratovi i odlaže se oružje.”

Tacit navodi sedam germanskih plemena koja se klanjaju boginji Nerti. Od ovih sedam, za samo jedno sa sigurnišću znamo da su – Angli. Oni su naseljavali poluostrvo u severnom delu današnje Nemačke, na granici sa Danskom, koje se zvalo Angeln. Dva druga su verovatno naseljavala današnji Šlezvig-Holštajn.

Tacit nas obaveštava kako se završavalo Nertino godišnje putovanje: „Onda bi se kočija i tkanina očistili, a robovi kojima je ovaj zadatak bio poveren potom bi se udavili u moru. Ovo je izazivalo strahopoštovanje jer niko nije znao šta to predskazuje, jer samo je mrtvima dozvoljeno da to znaju. ”

Kult koji Tacit opisuje mogao bi biti u vezi sa telima koja su pronađena u jezerima u Danskoj i severnoj Nemačkoj. Nerta (Njerd) su izgleda bile boginje plodnosti i preteče Vana.

Oslikani kamenovi sa Gotlanda

Najstariji kamenovi sa Gotlanda datiraju iz perioda između 400 i 600 godine nove ere. Na njima su oslikani simboli koji se mogu dovesti u vezu sa starim zemljoradničkim kultom pre nego sa ratničkom religijom. Na njima nalazimo sunčeve diskove sa točkovima (koji verovatno predstavljaju pokret), životinje u parovima koje simbolizuju običaje o kojima danas ništa ne znamo, a pretpostavlja se da su u vezi sa dobrom žetvom ili krvnom žrtvom.

Drugi motiv koji nalazimo su čamci. Iznad središnjeg dela čamca nalazi se struktura sa krugovima. Sunce koje donosi preporod svakog proleća je verovatno bilo simbol uskrsnuća čak i za pokojnike, a u ovom smislu se može razmotriti i pretpostavka da parovi životinja stoje kao simbol života i smrti, ili zime i leta. Čamci bi mogli predstavljati put duša pokojnika u zemlju sunca ili carstvo mrtvih. Krugovi bi mogli predstavljati počast preminulima – vence časti.

Nije začuđujuće da su stanovnici Gotlanda, zemlje koja se nalazi usred mora, dugo štovali religiju stočarstva i plodnosti koja je takođe uključivala i brodove. Čak i na kamenovima koji datiraju između 400 i 500 godine nove ere, nalazimo slike koje asociraju na religiju Vikinga.

Na slici: delimično rekonstruisan prikaz oslikanog kamena iz Austersa. Na dnu vidimo kljun broda i sunčev disk, a pri vrhu zver sa razjapljenim čeljustima. Fotograf: Rejmond Hejdstrem.

Kamen iz Austersa u Hangvaru prikazuje sunčev disk i, verovatno, kljun broda. Iznad diska, vidimo čoveka koji se sučeljava sa grdobnom zveri koja liči na stonogu. Nekolicina naučnika je pokušala da objasni sliku kao rani pokušaj ilustracije Sigurda (Völsungasaga). Druga interpretacija su Tor i Midgard-zmija (videti: Tor ide na pecanje).

Gotovo identičan kamen pronađen je prilikom restoracije crkve u Martebu 1971. godine. Na njemu vidimo ceo brod, ali se gornji deo tela zmije/zmaja ne vidi. U svakom slučaju, znamo da je u pitanju isti motiv. Saga o Sigurdu se raširila diljem Skandinavije i Nemačke tokom i nakon Vikinškog doba. Postavlja se pitanje, dakle, da li je motiv sa kamena iz Austersa znak ratničkog kulta Asa koji će nastupiti kasnije?

Na slici: oslikan kamen iz crkve u Martebu. Fotograf: Rejmond Hejdstrem.

Postoje i drugi primeri oslikanih kamenova iz istog perioda, koji prikazuju ljude pod oružjem. Na primer, kamen iz Valstenaruma u Valsteni prikazuje ljude sa kopljima i štitovima, a na kamenu sa ranim runskim zapisom iz crkve u Martebu vidimo konjanike sa kopljima i štitovima koji stoje pored sunčevog diska.

DRUGI DEO

Autor: Gun Westholm
Priredila: Ulmawen